CASTELLA VETUS ET NOVA
ex Theatrum orbis terrarum sive atlas novus in quo tabulae et descriptiones omnium regionum Pars secvnda (Bibliotheca Cervantina)
Præter hanc sunt in Castella veteri, Siguenza, (licet ab aliis novæ attribuatur) Segovia, Avila, Osma, Valladolid. Siguenza urbs sita in clivo, muris egregie vallata, & adjuncta arce. collis pedem flumen Henares alluit. Episcopali dignitate ornata est. Septigentas numerat casas, inquit Boterus, & Academiam habet. In illius dioecesi est Molina municipium octingentarum casarum.
Segovia urbs editiori loco sita, turribus undique & propugnaculis munita, lanificio præcipue clara; nec nobilior tota Hispania panus, quam hic texitur, unde incolis magnæ opes. Atrium hic conspicitur, in quo omnium pene Hispaniæ regum effigies conspiciuntur. Præcipuum vero urbis ornamentum aquæductus mirandi operis. Hic nostra memoria Germanorum ope & aquarum, inventa ratio cudendæ monetæ, non malleis colliso, sed fuso ac liquato, demumque impresso, ductili ære, auro, argentoque. Solum fecundum. Episcopatus splendidus & opimus.
Avila oppidum in media planitie situm, montibus cingitur, vini præstantioris fructuumque feracibus. Secatur a flumine Algerbe.
Osma urbs trecentarum tantum casarum, Academiam habet cujusbis precii.
Valladolid nobilissimum Hispaniæ oppidum ad ripam Pisurgæ fluminis, ædificiis tam sacris quam profanis, publicis ac privatis ornatissimum: omnium scientiarum nobilissimo Lyceo honestatur; aere saluberrimo, nisi interdum obscuris Pisurgæ amnis nebulis foedaretur. Reges illam, tanquam placidissimum domicilium frequentant; habentque hic plurimi Hispaniæ Principes ædes propias.
Præter hæc oppida sunt in Castella veteri municipia multa, Frias, Bribiesca, S. Domingo de Silos, quæ Ioanni de Velasco Comiti stabuli Castellæ parent. Miranda, Lerma, nunc famosi Ducatus caput: soria, Almazzan, Barlanga, Aranda vastum municipium. Pægna-fiel, id est penna fidelis, cum castello in vertice montis, & bellissimo ad radices palatio Ducis Ossunæ. Roa, Olmedo, Martimugnoz, Arenalo (sic), Sepulveda, situ a natura munito; quippe excelso loco condita, & asperis rupibus & flumine circumdata. Pars Castellæ appellatur Terra de Campos, in qua sunt Medina, Aguilar, Carnon, Palenza, alia. Ad Oceanum habet Santander & Laredum, magna & opulenta oppida, cum suis portubus satis commodis, & sinu totius hujus plagæ piscosissimo. Fuit in eodem quoque tractu olim Numantia, summum (ut inquit Florus) Hispaniæ decus; quippe quæ sine muro & turribus, modice edito in tumulo situata ad flumen Durium, quadraginta millium exercitum per annos XIV sola sustinuit. Fuere & Graccuris, & turiaso, & Clunia, quarum hodie vix rudera exstant.
Castellam novam a veteri dividunt montium juga, qui a finibus Navarræ orti totam Hispaniam ad mare usque Mediterraneum pervagantur. Novæ caput est toletum, urbs in totius pene Hispaniæ umbilico sita, loco aspero & clivoso, majorique ex parte amne Tago ambitur, a reliqua vero parte muris validissimis, & centum quinquaginta propugnaculis egregie munita. Coeli solique laudabili felicitate fruitur, lanificii sericique commercio opulenta. Aquæductus hic mirandi operis. Augustissimo & splendidissimo templo nobilitatur, necnon Academia literatum & sapientiæ officina. Agri solum leve & arenosum. Raræ hic pluviæ, rari quoque fontes atque rivuli, qua Tagus fluit, vallis admodum læta & fertilis, licet angustior.
Dividitur Regnum hic in Sierram, Algarriam, & Manciam. Sierræ caput est Cuenca, quæ rupes est aspera inter duo flumina & montes, ædificiis optimis ornata, & multis fontium scaturiginibus. Algarria a flumine Tago divisitur, frumenti, olei, vini, cannabis, croci, mellis, fructuum dives. Tajuna amne secatur. Marchionatum habet Mondegiar, & Ducatus Pastranæ & Infantarus, multa que ampla & splendida municipia, quorum caput est Guadalaicara. Mancia a Tago irrigatur, illius caput est civitas Regalis. Marchionatum habet Viglienæ & Prioratum Castellæ, & plures alias regiones & municipia.
Primaria civitas est Madritum, oppidum totius Toletanaæ Dioeceseos felicissimum, situm in editiori clivo, & Septentrioni majori ex parte exposito, cujus radices alluit modicus amnis, vulgo Guadarrama dictus, qui saxeo ponte transitur; situs amoenitate, aeris salubritate, soli fecunditate inter primas numerandum. Pyritæ lapidis toto territorio largus proventus. Frequens hic recessus & habitatio Regum.
Sexto hic lapide abest Escuriacum, ubi magnificentissimum illud Sancti Laurentii monasterium visitur, Escurial vulgo; Philippi secundi Hispaniarum regis opus, quod veterum profecto miraculis septem annumerari potest. Frontispicium, Occasum versus, tribus superbit portis, quarum quæ media est, in templum augustissimum, coenobium, collegiumque ducit: quæ vero ad dexteram, in officinas monasterio sacratas; quæ ad sinistram, in domos scholæ destinatas. Quatuor operis totius angulos exornant quatuor turres, arte mirabiles: quas etiam duae superant ad ipsus templi pedem, hinc inde fastu quodam assurgentes. Supra ostium templi magnificæ stylobatæ statuas sustentant ex marmore, tophoque, sex Israelis Regum, pedes altas septemdecim. Ad Septentrionem palatium templo vicinum spectatur, Regi regioque comitatui commodissime excipiendo paratum. Ad Meridiem variæ sunt porticus, hortus amoenissimus; pomarium gratissimis consitum fructibus; item nosocomium, pharmacopolium, & alia.
Alcala de Henares, olim Complutum, urbs est in planitie sita, figura ovali, concinnis ædificiis, agro feracissimo: plateam habet insignem in longitudinem porrectam, porticibus utrinque ornatam, sub quibus frequentes ditesque mercatorum tabernæ. Academia denique hic nobilis habetur, qua nobilitatum est Complutum a Francisco Ximenio Cardinali, Archiepiscopo Toletano.
Medina Coeli olim ampla civitas, & nunc Ducatus caput, ad quem octoaginta circiter pagi pertinent.
Arangivez locus delitiosus, a Tago & Xarama fluvio rigatur. Hipes agricolis sedulis frequens oppidum. Ocanna, bellum municipium, focos numerat supra ter mille. Talavera ad Tagi ripas, salubri aere & solo fecundo posita est, ab hac in Prioratum Castellæ itur.
In Prioratu Castellæ tredecim magna municipia numerantur, quorum præcipua, Tembleque, Consuegra, Alcassar.
Sequitur deinceps Viglienæ Marchionatus, antiquissimus, in quo sunt Rueda, Albacete, Cinciglia, Villar, S. Clemente, Vigliena. Castella nova veteri præstat & bonitate coeli atque soli & fructum omnimodorum copia.
Nam inter alios fructus, excellentibus olivis abundat, quibus vetus fere destituitur. Pars tamen illa veteris, quæ vulgo terra de Campos appellatur, inter Hispaniæ fertilissimas numerari potest. Nova Tagum flumen habet & fontes Anæ, sicut Vetus Duriam. Reliquia montosa sunt, & satis sterilia.
Est autem hujus regni origo ista. Pelagius regis Roderici patruus, quum in Cantabriam profugisset, eo tempore quo Theoberto fratri a Vitisa oculi eruti fuerant, ibi tamdiu latuit, dum recruderesceret bellum Saracenicum, victoresq; Christianis rerum potestatem eriperent, eosque per universam Hispaniam occiderent. Pelagius igitur ad Astures prospectus cum reliquiis Christianorum, Rex illius omnis tractus factus est, ut & Galleciæ & Legionis: ubi etiam annos totos viginti regnavit. Has sedes posteri Castellam novam vocavere. Ab hoc ergo frequentes Reges orti sunt. Fafilla primum filius ipsi fuit & successor. Eum sequutus est Alphonsus, Petri Cantabrum Ducis filius, Fafillæ gener. Hic ob extirpatam hæresim Arianorum primus Catholici nomen habuit. Alphonso successit Froila, qui a fratre Aurelio immani occisus parricidio, ipsum hæredem regni & successorem reliquit. Hunc sequutus est in regno Silo Alphonsi gener, Silonem Muregatus Alphonsi filius nothus, qui Saracenorum ope ad regnum pervenit. successit Veremundus Alphonsi nepos, qui ex Diacono Rex, ex Rege monachus factus est, & locum Alphonso secundo prioris filio reliquit. Hunc ferunt ab uxore abstinuisse, Saracenos magna internecione trucidasse, duas sedes Episcopales erexisse, Astiricensem, & Onetensem. Is fuit (1) Caroli Magni. Alphonso secundo successit Ramirus, huic Ordonius, Ordonio Alphonsus tertius, qui fratres tres excæcavit. Hunc sequuti sunt Garsias, Froila, & Alphonsus quartus, quem regio cultu deposito, ferunt in monasterium concessisse: inde quum regnum iterum peteret, a fratre Ramiro excæcatum. Ramiro successit frater Sanctius, homo obesus, qui ad saginam illam corporis minuendam adhibuit hostis sui Regis Saraceni Medicos: hi non sanarunt ipsum, sed intoxicarunt: obiit anno Domini DCCCCXXVIII. Hunc sequuti sunt Ramirus, Alphonsus quintus, Veremundus, Ferdinandus primus Sanctii Castellæ Comitis filius, qui anno MXVII Castellam novam ex Comitatu Regnum fecit, quum antea per Comites fuisset administrata. Post hunc fuere Sanctius & frater Alphonsus VI, post hos Alphonsus VII, Sanctius, Alphonsus VIII, Alphonsus IX, Henricus, Ferdinandus, Alphonsus decimus. Hic ille Regum decus, Principum exemplar, virtutis, nobilitatis, eruditionis oraculum.
Restinxit stellas, exortus uti æthereus Sol.
Vxorem duxerat Violantam Iacobi Arragonum regis filiam, quam inpense amabat, sed quum nullos ex ea liberos susciperet, pertæsus solitudinis istius, decrevit eam repudiare, inque ejus locum admittere Christianam Danorum Regis filiam, virginem formosissimam, futuram, ut est illius coeli & corporum temperaturam, ex conjugio foecundam. Iamque illa accersita haud procul aberat, quum repente Deus Violantæ preces exaudiit, eamque regio seminio gravidam effecit. Hic Alphonsus sacrum inter & saxum hærens, incertusque rerum suarum, quum neque Christianam speratam suam posset honeste remittere, neque Violantam conjugem ex se prægnantem dimittere, dubitat quid agat. Erat autem Regi frater Philippus, Abbas Vallis Oletanæ, jamque electus Ecclesiæ Hispalensis Præsul. Hic ultro fratrem adiit suspensum, ostenditque, se abjecto sacerdotio futurum Christianæ maritum. Placuit Regisidum fratris consilium. Ita Philippus Christianam duxuit, Alphonsus Violantam servavit, exque illa postea sustulit Berenguelam, Ferdinandum, Sanctium, Ioannem, Leonoram & Beatricem. Fuit autem Alphonsus iste non tantum regiis virtutibus instructus, verum etiam aliis civilibus. Nullus eo diligentibuslibros sacros lectitabat: nemo historias norat expeditius: nemo Mathematicæ doctrinæ, atque imprimis Astronomiæ peritior. Tabulas Astronomicas vulgabit ipse, quæ ab auctore vocantur Alphonsinæ. Scripsit quoque historiam mundi, & alia quædam nunquam interitura ingenii monumenta. Ob has virtutes, quum electo Richardo Angliæ Rege dissiderent inter se proceres Imperii, placuit aliis Alphonsum istum designare. Alphonsus tamen pacis amans, haud invitus Richardo cessit: post cujus obitum quum frequentibus suffragiis ipse iterum electus esset, resignato regno in potestatem filii Sancti, abiit in Germaniam. Sed quum videret multos novis Rudolphi Habspurgensis conatibus favere, rediit in Hispaniam, exclususque a filio non multo post ultimum diem clausit. Sanctio successit Ferdinandus, huic Alphonsus undecimus: post quem fuere Petrus, Henricus, Ioannes primus. Henricus tertius, Ioannes secundus, Henricus quartus, Ferdinandus sextus, Philippus primus, Carolus quintus, Philippus secundus, Philippus tertius; ac tandem Philippus quartus, qui nunc rerum potitur. Ita longa Regnum serie res Castellanæ administratæ sunt. Est autem Toletum præcipua hujus regni civitas, ad flumen Tagum: extructa magna ex parte ornataque a Bamba Rege, anno DCLXXXIV. Hic eam turribus, muro, portis exornavit: posuitque in ejus rei memoriam versus hos:
Bamba, suæ celerbrem protendes gentis honorem.
In porta quæ ponti imminet, cui nomen d'Alcantara, hæc marmori insculpta sunt:
Hanc urbem & plebem solito servate favore.
De Arce Toletana sic refert Rodericus Toletanos Archiepiscopus, Anno Christi DCC,
clausum, & pluribus ferreis seris obseratum. Hoc contra procerum voluntatem aperiri jußit rex Rodericus. Sed præter unam arcam nihil in ea offendit, qua aperta reperit
pannum, cui LAtinis litteris sive inscriptum, sive intextum erat quod sequitur:
QVVM CLAVSTRA HÆC FRANGENTVR, APERIETRVRQVE ARCA ET PALATIVM, ERVNTQVE CONSPICVA QVÆ HACTENVS LATVERVNT, TVNC QVALES HIC VIDES IN HOC PANNO EXPRESSAS GENTES, HISPANIAS INVADENT, ET SIBI SVBIVGABVNT.
Hoc viso lectoque doluit vehementer Rex, jußitque omnia pristino suo loco reponi, & claudi, prout antea clausa fuerant. Erant autem in panno illo depicti vultus Arabum.--- Sed hoc ego commentum simile illis existimo quæ apud Poetas leguntur. Nam si fatale fuit utrumqu; non potuit alterum alterius vel caussa esse vel signum. Quid vero si non atitgisset ista Rex, decretu illud Dei irritum fuisset nugæ. Et tamen decimo, septimo post anno, vel ut alii volunt, decimo tertio septimo tota Hispania in Saracenorum potestatem venit, solis Cantabris & Asturis exceptis. Sequente anno Toletum fraude Iudæorum Mauris proditum est. Ita prædictioni illi fides fuit. Porro inter alia permulta Toletanæ urbis memorabilia eminet palatium illud celeberrimum restauratum a Carolo V, multisque novis structuris auctum exornatumque. In hoc machina est cochleata ex Tago flumine aquam in summam arcem attollens, quæ inde tubis & fistulis per universam non modo arcem, verum etiam urbem diffunditur in hortos, balnea, culinas, officinas fullonias, aliaque loca aquis destituta. Proximus urbi pons est supra Tagum: inde reliquia ad Orientem & Occidentem utraque in amnis ripa hortis arboribusque plena sunt, jucundo admodum spectaculo.
